Erzurum Kongresi

    Mustafa Kemal Paşa henüz gelmemişti. Cemaatin yerine oturmasını müteakip Servet Bey ayağa kalkarak “Hiç birimiz ötekimizin doğum tarihini bilmiyoruz, kim bu gençliği kendinde görüyorsa lütfen Riyaset mevkiine çıkıp ilk müzakereyi açar” dedi. Nerenin murahhası olduğunu hatırlamadığım hocalardan biri;” Bu gençliği benden alacak kimseyi göremiyorum” diyerek yavaş yavaş  riyaset sandalyesine çıktı, kısa bir konuşma ile kongreyi açıp sandalyesine oturdu.
    Tam o sırada camekanlı kapı açılır açılmaz bütün ihtişamıyla, büyük üniformasıyla, püsküllü apoletleriyle, umum nişanlarıyla ve Yaverani Hazreti Şehriyari Kordonu ile arkasında da Yüzbaşı Cevat ve diğeri Mülâzım Zühdü ile Mustafa Kemal Paşa içeri girdi.
    Ben arkadaki bir sırada Rauf Bey’le yan yana oturuyordum. Derhal ve yüksek sesle itiraz ettim. Mustafa Kemal Paşa, bana dönerek; “Sivil elbisem olmadığı için bunlarla gelmeye mecbur kaldım...” dedi ve hemen geriye dönerek gitti. Toplantıya yarım saat ara verildi.
    Çalınan bir çıngırakla tekrar içeriğe girdik. Mustafa Kemal Paşa da sivil elbise ile gelip bizim sıranın yanındaki sıranın başında oturdu ve elimi sıkarak elbiseyi Vali Münir Bey’den aldığını söyledi. Reisi  Muvakkat kongreyi açmıştı. Daimi Reisin intibahına başladı. Servet Bey söz alarak bizden hiçbir namzet olmadığını söyledi. Reyler bir nefer kasketi içinde toplanıp riyaset makamına tevdi edildi. Mustafa Kemal Paşa riyaset mevkiine geldi.
     Mustafa Kemal Paşa’nın nutkunu müteakip ilk evvel kongrenin mesaisine başlamasını temin etmek üzere kongre mukarreratının esasına teşkil edecek olan mevadı kaleme alıp heyeti umumiye ye arz edecek Nizamname Encümenine beş azanın seçimi yapıldı. Bu encümene Mustafa Kemal Paşa, İzzet, Servet, Zeki beyler ile Tokat murahhası Rıfat Bey intihap edildi. İkinci Encümene de Rauf Beyefendi’nin riyasetinde Raif Hoca, Giresun Murahhası Doktor Naci, Ömer Fevzi, Hüseyin Avni beylerle birkaç arkadaş daha seçildi.
     Heyeti Umumiye bizim yevmi yapıp yetiştirebildiğimiz maddeler üzerinde müzakere edecekti. İntihaplar yapıldıktan sonra ertesi günü öğleden sonra kongrenin açılmasına karar verilerek tatil edildi.
     Encümende  riyasete Mustafa Kemal Paşa’yı, katipliğe de beni seçtiler. Paşadan dolma kelemini rica ettim (Sonradan, Paşa’dan aldığım bu kalemi hatıra olarak saklamaktayım).
     Kongrenin hitam bulacağı 7 Ağustos tarihinde Küçük Kazım’dan, on beş gün sonrada Sivas’ da bir kongre yapılacağı, murahhasların Sivas’ da toplanmakta olduğuna dair Paşa’ya telgraflar geldiğini haber aldım. İzzet ve Servet  beylerle görüştüm. Öğleden sonraki celse açılır açılmaz bir takrir verdim:
     Evvelce tespit  Sivas’ da açılmak istenen kongre için murahhasların vürud ettiklerine, bugün, kongremizce ıttıla hasıl edildiğinden Heyeti Temsiliye’den üç  zatın muvacehesinde Sivas’ da toplanmış olan zevata karşı Erzurum Kongresi mukarreratı aynen okunacak mukarrerat, teşrih eden zevat tarafından kabul edildiği takdirde ( Şark-ı Anadolu ve Rumeli Müdafaai Hukuk Cemiyeti) namını alacaktır. Bunun haricinde hiçbir müzakere, mükarrerat ittihaz edilmeyecektir.
     Takrir alkışlarla ve müttefikan kabul olunarak bir saat sonra da Heyeti Temsiliye intihabına başlanmak üzere müzakereye hitam verildi.
     İçtima Mustafa Kemal Paşa’nın  riyasetinde açıldı. Azadan birisi bir takrirle aşağıdaki namzet listesini verdi:     
       – Mustafa Kemal Paşa
       – Hüseyin Rauf          
       – Erzurum’lu Hoca Raif Efendi
       – Trabzon Mebusu Eyüpzade İzzet Bey
       – Trabzon Mebusu Servet Bey
       – Erzincan Murahhası Şeyh Hacı Fevzi Efendi
       – Eski Valilerden Tokatlı Bekir Sami Bey
       – Sabık Bitlis Mebusu Sadullah efendi
       – Mutki Aşiret  Reisi Hacı Musa Bey
      Kongre hitam buldu. Kongreye o gün yetişen Siirt Murahhası Hafız Mehmet Cemil Efendi tarafından bir aşrı şerif okundu. (6)

Dipnotlar:
 (1) Zeki Bey, babası İbrahim Lütfü Paşa tarafından 1861 tarihinde Süleymaniye Mahallesi’nde  yaptırılmış olan Kadirbey-zâde Konağı’nda (İbrahim Lütfü Paşa Konağı) doğmuştur. Geleneksel Gümüşhane evlerinin bütün özelliklerini üzerinde bulunduran bu konak, günümüzde harap ve tavanı çökmüş bir vaziyette bulunmaktadır. Ayrıntılı bilgi için bkz. Volkan Şenel, Gümüşhane Evleri, Trabzon, 2002, s.39
 (2) 19 aya yakın Rus esareti altında kalmış olan halk bu dönemde açlık, yokluk ve perişanlık içerisinde kıvranıyordu. Zeki Bey  bu durum üzerine diğer illerden erzak ve tohumluk getirterek ihtiyaçlı insanlara  dağıtmıştır. Bu dönemin canlı tanıklarından birisi olan Kelkit Belediye Başkanı Hacı Alaaddin Bey: ” Zeki Bey, bizim ölümüze tabut, dirimize beşik olmuştur. Açlıktan ölüm derecesine gelen ahalinin imdadına yetişerek bize hem yiyecek hem de tohumluk temin etmiştir...” diye belirtmektedir. Ayrıntılı bilgi için bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet, İstanbul, 1999, s.576-577, Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, III. Cilt, Ankara, 1993, s.214
 (3) Zeki Bey, II. Meclise bağımsız  milletvekili olarak giren (1923) tek kişidir. Kayıtlara  bakıldığı zaman II. Mecliste Zeki Bey’den başka ikinci bir bağımsız milletvekilinin daha olduğu görülmektedir. Bu kişi ise Bursa Milletvekili Nurettin Paşa’dır. Fakat Nurettin Paşa’nın meclise girişinin Zeki Bey’ den farklı bir yönü vardır. Zeki Bey,  II. Meclise 1923 yılında yapılan ilk seçimlerde, Nurettin Paşa ise 1924 yılında yapılan ara seçimler sonucunda girmiştir. Bkz. Ahmet Demirel, Birinci Meclis’te Muhalefet, İstanbul, 1999, s.574-575, Hıfzı Veli Dedeoğlu, İlk Meclis-Milli Mücadele’ de Anadolu, İstanbul, s.246
 (4) 14 Haziran 1926 tarihinde Atatürk’e İzmir Gezisi sırasında suikast girişiminde  bulunulmak istenilmiştir. Ancak suikastçılardan birinin ihbarı sonucu olaya karışanlar yakalanmıştır. Bu olay sonucu 1925’te kapatılan Terakkiperver Cumhuriyet Fırkası’nın eski mensuplarından birçoğu da tutuklanmıştır. Tutuklanan kişiler arasında bulunan Zeki Bey, yapılan incelemeler sonucu  bu olaya karışmadığı  ve suçsuz olduğu tespit edilince, mahkemece serbest bırakılmıştır.
 (5) Zeki Bey’in çok yakın bir  dostu olan Hüseyin Rauf Orbay bu cenaze törenine katılmış ve şu konuşmayı yapmıştır: ”Zeki Bey, Hak bildiği yoldan dönmeyen, düşüncelerini hiçbir zaman söylemekten kaçınmayan, medeni cesaret sahibi, milletini ve vatanını çok seven bir insandı... “ Ayrıntılı bilgi için Bkz. Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, III. Cilt, Ankara, 1993, s.214 
 (6) Kongrenin  açılış duasını ise Gümüşhane’nin  Şiran Kazâsı Mebusu Polad-zâde Hasan Fahri Bey yapmıştır. Hatta bu yüzden Mustafa Kemal Paşa Heyeti Temsiliye adına yazdığı bir tezkereyle kendisine teşekkür etmiştir. (9 Ağustos 1335 (1919)) Ayrıntılı bilgi için bkz. Fahrettin Kırzıoğlu, Bütünüyle Erzurum Kongresi, II. Cilt, Ankara, 1993, s.7-9, Mahmut Goloğlu, Erzurum Kongresi, Ankara, 1968, s.165-183
Not 1: Yazımızın konusunu oluşturan anılar, Zeki Bey’in oğlu olan Sebahattin KADİRBERYOĞLU tarafından (1957-1960 yılları arasında Gümüşhane Milletvekilliği yapmıştır.) 23.06.1969 tarihli bir mektupla Prof.Dr.Fahrettin KIRZIOĞLU’na gönderilmiştir. Gönderilen anıların bir kısmını Mahmut GOLOĞLU ”Erzurum Kongresi” adlı kitabında  yayımlamıştır.
Not 2 : Yayınladığımız dört haftalık yazı dizisi içerisinde Zeki Bey’le ilgili bilgilerin bir kısmına yer verilmiştir. Zeki Bey ve Kadirbeyzade ailesi ile ilgili belge, bilgi ve fotoğrafların tümüne ise, şuan hazırlamakta olduğumuz  “Gümüşhane Mebusu ZEKİ BEY’İN ANILARI” adlı kitap çalışmasında yer verilecektir.