Gümüşhane Valisi Aydın Baruş, Gümüşhane Üniversitesi'nin (GÜ) düzenlediği "Üniversite-Şehir Buluşmaları" programında Mete Han'dan günümüze Türk idare sisteminin bin yıllık tarihini anlattı.
Gümüşhane Üniversitesi (GÜ) tarafından Hüseyin Nihal Atsız Kültürevi'nde düzenlenen "Üniversite-Şehir Buluşmaları" programının bu haftaki konuğu Türkiye’nin görevdeki en tecrübeli Valilerinden birisi olan Gümüşhane Valisi Aydın Baruş oldu.
Vali Baruş, "Tarihten Günümüze Türk İdare Sistemi" başlıklı kapsamlı bir sunum gerçekleştirdi. Türk idare sisteminin tarihi gelişimini köklerinden günümüze detaylı bir şekilde anlatıldığı programa Rektör Prof. Dr. Oktay Yıldız, akademisyenler, sivil toplum kuruluşu temsilcileri ve vatandaşlar katıldı.
Programın açılış konuşmasını yapan GÜ Rektörü Prof. Dr. Oktay Yıldız, "Şehir Sohbetleri" ile üniversite ve toplumu bütünleştirmeyi hedeflediklerini belirterek, “Şehirlerin en büyük değeri kültürüdür. Gümüşhane de asırlardır kültürel değerleriyle nam salmış bir şehirdir. Valimizin engin tarih bilgisinden ve entelektüel birikiminden hem bizlerin hem de şehir sakinlerimizin istifade etmesini arzu ettik" ifadelerini kullandı.
"Akademik Hayat İnsanın Beynini Diri Tutuyor"
Bu zemini hazırladığı için Rektör Yıldız'a teşekkür ederek konuşmasına başlayan Vali Baruş, idareciliğin yanı sıra akademik araştırma yapmayı ve bilgiyi paylaşmayı sevdiğini belirterek, “Akademik hayat insanın beynini diri tutuyor, düşünce dünyasını zenginleştiriyor. Çok değişik fikirlerle araştırmalar sonucu karşılaşmak, dünyaya farklı açılardan bakabilmenizi temin ediyor” diyerek bilginin önemine vurgu yaptı.
Şehirlerde bu tür etkinliklerin önemine dikkat çekip Üniversite-Şehir Buluşmaları’nın kent için önemini vurgulayan Vali Baruş, “İnsanların vaktini değerlendirebileceği alanlar, zeminler ve zamanlar gerekiyor ki düşünce dünyası sekteye uğramasın. Bu nedenle kendi içimizde fırsatlar oluşturarak bir tür meclislerde toplanmak, dostluğumuzu, kardeşliğimizi pekiştirerek bir araya gelmek çok çok önemli” ifadelerini kullandı.
Vali Baruş’tan Binlerce Yıllık Yönetim Geleneği Sunumu
Türk idare tarihinin, devleti ve devlet geleneğini anlamak olduğunu vurgulayan Baruş, konuşmasını çarpıcı tarihi detaylarla zenginleştirdi. Vali Baruş, Türk devlet geleneğinin başlangıcı olarak Cumhurbaşkanlığı Forsu'nda da temsil edilen Büyük Hun Devleti ve Mete Han'ı işaret etti.
İlk Türk devletlerinin göçebe yapısına rağmen modern bir anlayışa sahip olduğunu belirten Vali Baruş, hükümdarın (Kağan, Hakan) temel görevlerinin "devleti, milleti ve töreyi düzene koymak, halkın refahını artırmak ve halkın sevgisine mazhar olmak" olduğunu söyledi.
Sunumunda eski Türklerde kadının yönetimdeki yerine özel bir parantez açan Vali Baruş, hükümdarın eşi olan 'Hatun'un devlet meselelerinin görüşüldüğü 'Kurultay'a bizzat katıldığını ve bunun Arap seyyah İbn-i Fadlan tarafından şaşkınlıkla kaydedildiğini aktardı. Vali Baruş, 'Kurultay'ın daha sonraki Türk-İslam devletlerinde 'Divan' geleneğinin temelini oluşturduğunu belirtti.
Türk-İslam ve Osmanlı Dönemi: Merkeziyetçiliğin Evrimi
Karahanlılar, Gazneliler ve Selçuklularla birlikte yönetim anlayışının "Allah'ın lütfu" olarak kutsiyet kazandığını ve yerleşik hayatla birlikte 'otağ'dan 'saray'a geçildiğini ifade eden Vali Baruş, Osmanlı Devleti'nin daha merkeziyetçi bir yapı kurduğunu vurgulayarak, “Osmanlı'nın temel sistemi Tımar'dı. Bu sistem 16. yüzyıl sonlarında bozulmaya başlayınca yerel güçler, yani 'Ayanlar' ortaya çıktı" dedi.
Vali Baruş, 1808 tarihli Sened-i İttifak'ın bu yerel güçler karşısında padişahın iradesini sınırlayan ilk anayasal belge olması bakımından tarihi bir dönüm noktası olduğunu kaydetti.
Modern İdari Yapının Kökleri: Vilayet, Liva ve Nahiye
Vali Aydın Baruş, günümüz mülki idare sisteminin temellerinin 19. yüzyıldaki reformlara dayandığını belirtti. Özellikle 1864 Tuna Vilayet Nizamnamesi ve 1871 İdare-i Umumiye-i Vilayet Nizamnamesi ile klasik eyalet sisteminden; vilayet (il), liva (sancak), kaza (ilçe) ve nahiye (bucak) sistemine geçildiğini anlattı.
1913 yılında çıkarılan geçici bir kanunla kurulan Vilayet Özel İdarelerinin (İl Özel İdaresi) önemine dikkat çeken Vali Baruş, bu yapının neredeyse 100 yıl, 2005 yılına kadar yürürlükte kalarak Cumhuriyet dönemine aktarılan en önemli idari miraslardan biri olduğunu vurguladı.
Daha sonra sohbet ortamında geçen programda Vali Baruş, katılımcıların sorularını cevaplandırdı, karşılıklı fikir alışverişinde bulundu.
