Avrupa Birliği (AB) adaylığı; kamu kurumları, sivil toplum kuruluşları, yerel yönetimler, özel sektör ve üniversiteler dahil olmak üzere toplumun tüm kesimlerini ve pek çok paydaşı dahil eden program ve projeler ile insan kaynağına yatırım yaparak Türkiye’nin sosyo-ekonomik kalkınma sürecine somut bir ivme kazandırmış enerji, çevre, tarım ve kırsal kalkınma, sanayi, ulaştırma gibi alanlarda yatırımlara kaynak sağlamıştır.
Türkiye, 1999’da Helsinki’de gerçekleştirilen AB Devlet ve Hükümet Başkanları Zirvesi’nde AB üyeliğine aday ülke statüsü kazanması sonrasında 2002 yılından itibaren hibe niteliğindeki AB fonlarından tek bir çerçeve altında yararlanmaya başlamıştır.
Türkiye – AB Mali İşbirliği açısından IPA öncesi dönem olarak adlandırılabilecek olan 2002 – 2006 döneminin önemli bir özelliği AB destekli program ve projelerin yönetiminde yer alan kilit kurumların kurulmasıdır. AB’nin belirlediği yükümlülükler çerçevesinde 2001/41 sayılı (mülga) Başbakanlık Genelgesiyle işlerlik kazanan Merkezi Olmayan Uygulama Sistemi ile bugün de benzer sorumlulukları yüklenmiş olan Ulusal IPA Koordinatörü (Ulusal Mali Yardım Koordinatörü), Ulusal Yetkilendirme Görevlisi, Ulusal Fon ve Merkezi Finans ve İhale Birimi bu yıllarda kurulmuştur.
Bu dönemde uygulanmış olan projelere bakıldığında toplam tahsisatın %33’ünün kurumsal yapılanma konulu projelere ayrıldığı, %25’inin AB müktesebatına uyum için kullanıldığı ve kalan kısmın da temel olarak ekonomik ve sosyal uyumun temini alanında kullanıldığı görülmektedir. Ayrıca bu fonlar, Türkiye’nin uzun vadede diğer AB programlarına katılımı için gelişimini ve hazırlık yapabilmesini de amaçlamıştır.
Katılım Öncesi Yardım Aracı IPA nedir?
Avrupa Birliği üyeliğini hedefleyen ülkeler arasında AB desteğinin en büyük yararlanıcısı olan Türkiye; politik, kurumsal, sosyal ve ekonomik reformlarına destek vermek ve Birlik standartlarına erişebilmek üzere katılım öncesi fonlardan destek almaktadır. Başlangıçta farklı Birlik programları ve mali araçlar aracılığıyla sunulan bu fonlar, 2007 yılından itibaren Katılım Öncesi Yardım Aracı (Instrument for Pre-Accession Assistance – IPA) olarak adlandırılan tek bir araç ve yasal çerçeve altında toplanmıştır.
IPA’nın temel amacı, aday ve potansiyel aday ülkelerin AB’ye üye olma yolundaki ihtiyaç ve önceliklerine hizmet eden projelerin desteklenmesidir. Projeler aracılığıyla kullandırılan fonlar AB müktesebatına uyumu, bu uyum için gerekli idari kapasitenin oluşturulmasını, dolayısıyla aday ülke ile AB arasında ekonomik ve sosyal uyumun sağlanmasını hedefler.
IPA I [2007 – 2013] Dönemi:
AB’nin aday ve potansiyel aday ülkelerin faydalanması için oluşturduğu mali desteği olan Katılım Öncesi Yardım Aracı (IPA) bu ülkelere AB üyeliği sürecinde AB müktesebatına uyum ve uygulama yönünde destek sağlayarak ülke tarafından alınması gereken siyasi, ekonomik, yasal ve idari tedbirler için mali kaynak sunmaktadır. 2007 yılı ile başlayan yedi yıllık bütçe dönemi için yapılan hazırlıklar kapsamında AB, aday ve potansiyel aday ülkelere sağladığı mali destekleri IPA ismi altında tek bir çatıda toplamıştır.
Bir önceki döneme göre özellikle yapısal bağlamda önemli düzenlemelere gidilen 2007 – 2013 IPA I döneminde; AB müktesebatına uyum, müktesebatın uygulaması ile ekonomik ve sosyal uyuma yönelik kapasitenin geliştirilmesi / iyileştirilmesi, temel amaçlar olarak korunmuştur. Ayrıca bu dönemde, Birlik Programlarına (AB Programları) katılım için ödenecek katkı paylarına destek verilmeye başlanmıştır.
IPA I dönemi beş temel bileşen altında yürütülmüştür:
- Geçiş Dönemi Desteği ve Kurumsal Yapılanma
- Sınır Ötesi İşbirliği
- Bölgesel Kalkınma
- İnsan Kaynaklarının Geliştirilmesi
- Kırsal Kalkınma (IPARD)
IPA I döneminde Türkiye’ye ayrılan fon miktarı, bir önceki döneme göre ciddi oranda artış göstermiş ve toplamda 4,7 milyar avro tutarında bütçe ayrılmıştır.
Türkiye-AB Mali İşbirliği Projeleri IPA II 2014 – 2020 yıllarını kapsayan yedi yıllık IPA II döneminde, aday ve potansiyel aday ülkelere ayrılan fonlar çerçevesinde Türkiye’ye destekler devam etmiştir ve bu dönemde 3,2 milyar avroluk fondan yararlanılmıştır. IPA II döneminde desteklenen alanlar başlıkları itibarıyla IPA I dönemine göre büyük farklılıklar içermemektedir. IPA I döneminde bileşen bazında yapılandırılan programlar, IPA II döneminde sektör yaklaşımıyla ele alınmıştır. Bu dönemde desteklenen politika alanları ve sektörler bakıldığında;
1. Birliğe Üyelik için Hazırlayıcı Reformlar
a. Demokrasi ve Yönetişim
- Sivil Toplum
b. Hukukun Üstünlüğü ve Temel Haklar
- Yargı ve Temel Haklar
- İçişleri
2. Sosyo-ekonomik ve Bölgesel Kalkınma
a. Çevre ve İklim Eylemi
b. Ulaştırma
c. Enerji
d. Rekabetçilik ve Yenilik
3. İstihdam, Eğitim ve Sosyal Politikalar
a. İstihdam, Eğitim ve Sosyal Politikalar
4. Tarım ve Kırsal Kalkınma
a. Kırsal Kalkınma Programı
b. Kurumsal Kapasite Geliştirme
5. Bölgesel ve Sınır Ötesi İşbirliği
IPA III [2021 – 2027] Dönemi:
IPA I ve II kapsamında yedi yıllık dönemlerin tamamı için yapılacak ülke tahsisatı, programlama dönemlerinin başında belirlenmekte ancak dönem içerisinde güncellemelere ve kesintilere gidilebilmekteydi. 2021 – 2027 yıllarını kapsayan IPA’nın III. döneminde ise ülke tahsisatı yaklaşımından vazgeçilmiş, bunun yerine tahsis edilen tüm fonun bir havuzda toplanarak yararlanıcı ülkelerin bu fonu performansları nispetinde kullanacakları yeni bir modele geçilmiştir.
IPA III döneminin ilk programlama yılları için Avrupa Komisyonu’na tüm yararlanıcı ülkelerden iletilen proje taslakları, ilk olarak finansman öncelikleriyle karşılaştırılıp ilgililik kontrolüne tabi tutularak hazırlıklar başlamıştır. Sektör, ülke ve AB öncelikleri kapsamında ilgili bulunmayan projeler elendikten sonra ilgili bulunan proje teklifleri bu kez de teknik belge hazırlıkları bağlamında fonlanmaya hazır olup olmadıklarının incelendiği bir olgunluk değerlendirmesinden geçmektedirler. Her iki aşamayı geçen projeler, AB'nin bütçe imkânları çerçevesinde o yıl için hazırlanacak programa dahil edilip imzalanan Finansman Anlaşmaları ile tahsisata hak kazanmaktadır. Bu yöntemle önceki dönemde Finansman Anlaşması’nın imzalanmasından sonra başlayan ve uzun süreler alabilen teknik belge hazırlık süreçlerinin programlama çalışmalarıyla paralel yürümesi ve gecikmelerin asgari seviyeye indirilmesi amaçlanmaktadır.
IPA III döneminde finansman öncelikleri, IPA II döneminde kullanılan “sektörel” gruplamanın yerine getirilen “pencere” başlıkları altında beş kategoride gruplandırılmaktadır. Finansman sağlanacak tematik pencereler ve öncelikler ile fonun pencereler arasındaki öngörülen dağılımı yandaki grafikte verilmektedir:
Pencere 1.Hukukun üstünlüğü, temel haklar ve demokrasi
a. Yargı
b. Yolsuzlukla mücadele
c. Organize suçlarla mücadele ve güvenlik
d. Göç ve sınır yönetimi
e. Temel haklar
f. Demokrasi
g. Sivil toplum
Pencere 2. İyi yönetişim, müktesebat uyumu, stratejik iletişim ve iyi komşuluk ilişkileri
a. İyi yönetişim
b. Kurumsal kapasite ve AB müktesebatına uyum
c. Stratejik iletişim, izleme, değerlendirme ve iletişim faaliyetleri
Pencere 3. Yeşil gündem ve sürdürülebilir bağlantısallık
a. Çevre ve iklim değişikliği
b. Ulaştırma, dijital ekonomi ve toplum, enerji
1-Ulaştırma
2-Dijital ekonomi ve toplum
3- Enerji
Pencere 4. Rekabetçilik ve kapsayıcı büyüme
a. Eğitim, istihdam, sosyal koruma ve kapsayıcı politikalar, sağlık
b. Özel sektörün geliştirilmesi, ticaret, araştırma ve yenilik
c. Tarım ve kırsal kalkınma
d. Balıkçılık
Pencere 5. Bölgesel ve sınır ötesi işbirliği
IPA III döneminin Avrupa Birliği Tüzüklerine uygun olarak yürütülmesi amacıyla uygulamaya ilişkin esasları iç hukuka nakleden Mali Çerçeve Ortaklık Anlaşması 17 Ekim 2022 tarihinde imzalanmış ve 6537 sayılı Cumhurbaşkanı Kararıyla uygun bulunarak 13 Aralık 2022 tarihli ve 32042 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır. Anlaşmanın yürürlük tarihi 14 Aralık 2022 olarak belirlenmiştir.
Diğer yandan Türkiye'de Avrupa Birliği fonlarının idaresine ilişkin olarak 2019/20 sayılı Cumhurbaşkanlığı Genelgesi ile oluşturulan mevcut yapının, mali yardımların 2021-2027 döneminin gereklilikleri doğrultusunda yeniden düzenlenmesini amaçlayan 2023/11 sayılı Cumhurbaşkanlığı Genelgesi hazırlanmış ve 24 Haziran 2023 tarihli 32231 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanmıştır.
Katılım Öncesi Yardım Aracı Kırsal Kalkınma Programı Kapsamında Birlik Mali Yardımının Yönetimi ve Uygulanmasına İlişkin Hükümleri Tesis Eden Sektörel Anlaşma (IPARD III Sektörel Anlaşma) ülkemiz ve Avrupa Komisyonu arasında imzalanmasını takiben Resmi Gazete’de yayımlanmış ve yürürlük tarihi karşılıklı nota teatisi ile 12 Nisan 2023 olarak belirlenmiştir.
Programlama Çalışmaları:
2021 yılı programlaması kapsamında yukarıdaki 5 tematik pencere çerçevesinde Sivil Toplum, Çevre, Enerji, Ulaştırma, Eğitim-İstihdam, Sağlık, Rekabet Edilebilirlik ve Kırsal Kalkınma öncelik alanlarından oluşan 208,5 milyon avroluk paket hazırlanarak Avrupa Komisyonu’na sunulmuş ve kabul edilmiştir. Söz konusu programlama yılına ait Finansman Anlaşması imzalanmış ve uygulama sürecine geçilmiştir.
2022 yılı programlaması kapsamında ise yine 5 tematik pencere çerçevesinde Temel Haklar, İyi Yönetişim, Çevre, Ulaştırma, Eğitim-İstihdam ve Kırsal Kalkınma öncelik alanlarından oluşan 221 milyon avroluk paket hazırlanarak Avrupa Komisyonu’na sunulmuş ve kabul edilmiştir. Söz konusu programlama yılına ait Finansman Anlaşması da imzalanarak uygulama sürecine geçilmiştir.
2023 yılı programlaması kapsamında önceki yıllara benzer olarak tematik pencereler çerçevesinde yer alan Temel Haklar, Çevre, Enerji, Ulaştırma, Eğitim-İstihdam ile Tarım ve Kırsal Kalkınma öncelik alanlarından oluşan 244,6 milyon Avroluk paket hazırlanarak Avrupa Komisyonu’na sunulmuş ve kabul edilmiştir.
Kaynak:
Avrupa Birliği Başkanlığı Mali İşbirliği ve Proje Uygulama Genel Müdürlüğü