Bu yazımızda Osmanlı Devlet salnamelerine dayanarak 19. yüzyılın son çeyreğinde Gümüşhane sancağına bağlı kaza, nahiye ve köylerdeki nüfus sayısını sizlerle paylaşmak istiyorum.

1837 yılına ait nüfus defterine göre Gümüşhane şehir merkezinde 391 hane Müslüman nüfus vardı. Söz konusu  yıla ait defterde Gümüşhane’nin bütün kaza ve haneleri Müslim ve gayr-i Müslim tek tek kayıt altına alınmıştır. Bu tarihte Gümüşhane sancağı, yedi kaza ile beş nahiyeden oluşuyordu. Kazalar Torul, Kovans (Kale), Kelkit, Aşağı Kürtün, Milas ve Maçka; nahiyeler ise Niv, Geçge, Harşid, Alansa ve Yağmurdere idi.

1849 yılı nüfus yazımına göre ise Gümüşhane sancağının tamamında 9.595 hane Müslüman nüfus vardı.  Bu yıldaki yazıma göre Müslüman nüfusu şu şekildeydi: 14.822 genç, 8.455 sabi, 4.703 yaşlı, 1 süvari, 31 nizamiye 45 bahriye, 15 sipahi askeri ve ticaret için başka yerde bulunan 185 genç, 5 sabi ve 62 yaşlı olmak üzere toplam nüfus 28.324 idi.  Bu rakamlara şehirde yaşayan Gayri Müslim nüfus dahil değildir. 

1869’dan sonra  Gümüşhane nüfusuyla ilgili bilgi veren yeni kaynaklar ortaya çıkmıştır ki bunların en önemlisi vilâyet salnameleridir. Vilâyet Salnameleri devletin resmî istatistiklerine dayanarak hazırlanmış yayınlardır. Ülke genelinde birçok vilâyette yayınlanmaya başlayan salnameler Trabzon Vilâyeti’nde de 1869 tarihinden itibaren yayınlanmaya başlamış ve 1904 tarihine kadar değişik aralıklarla basılmıştır.

Bazı yıllara ait nüfus verilerinde Gümüşhane’nin genel nüfusunda dramatik bir düşüş olduğu gözlenmektedir. Bunun nedeni Gümüşhane’nin idari taksimatından kaynaklanıyordu. Nitekim, 1865’e kadar Erzurum vilayetine bağlı olan Şiran kazası 1866-1868 yılları arası devlet salnâmelerinde hem Gümüşhane’ye hem de Erzurum’a bağlı kazalar arasında gösterilmiştir. Bir kazanın iki eyalete birden aynı anda bağlı olmasının mümkün olmayacağı bilindiği ve elimizde bu yıllarda Şiran’ın idarî yapısını ortaya koyacak veri bulunmadığı için bu tarihler arası kazanın idarî yapısını net olarak ortaya koymak şimdilik mümkün gözükmemektedir.

1877-78 Osmanlı-Rus Harbi başka bir ifadeyle 93 Harbi’nden sonra Erzurum’a bağlı bazı sancaklar Rusların eline geçmiş ve Erzurum’un idari sınırlarında daralma meydana gelmişti. Bu olumsuzluğu ortadan kaldırmak için devlet, Kelkit ve Şiran kazalarını Bayburt’a bağlayarak “Bayburt Sancağı”nı kurmuştur. Bayburt, bu tarihlerde Erzurum’a bağlı olduğundan doğal olarak Kelkit ve Şiran da Erzurum’a bağlanmıştır.   Bu iki kazanın Erzurum’a bağlanması Gümüşhane’nin demografik yapısını olumsuz olarak etkilemiştir. 

Kelkit ve Şiran kazalarının Gümüşhane’ye bağlanması yolunda  XIX. yüzyılın ikinci yarısında birçok yazışmalar yapılmıştır. Neticede 1888 yılında Meclis-i Mahsus-ı Vükelâ, halkın menfaati ve kolaylığı için Kelkit ve Şiran kazalarının geçmişi nedeniyle Gümüşhane Sancağı’na bağlanarak Bayburt Sancağı’nın lâğvedilmesine karar verdi.

Aşağıdaki tabloda 1876-1877 yıllarında Gümüşhane sancağına bağlı kaza ve nahiyelerin ve bu idari  birimlere bağlı köylerin nüfusunu bir liste halinde veriyoruz.

Köylerin isimleri Osmanlıca metinden okunduğundan bazı köy isimlerin yazılışında küçük de olsa hata olabileceğini hatırlatmak isteriz.

GÜMÜŞHANE KAZASI
Mahalle ve Köy İsimleri	Nüfus	Mahalle ve Köy İsimleri	Nüfus
Cami-i Kebîr Mahallesi	173	Kılıçviran Köyü	18
Sorda Mahallesi	132	Duymadık Köyü	21
Emirler Mahallesi	244	İşkilas Köyü	32
Çarşı Mahallesi	25	Tanira Köyü	28
Cami-i Sagîr Mahallesi	109	Veysermi Köyü	122
Meryem Ana Mahallesi	253	Akpunar Köyü	82
Hızırilyas Mahallesi	137	Geçit Köyü	23
Ayatodor Mahallesi	51	Biyalı Köyü	33
Ayana Mahallesi	9	Akçahisar Köyü	45
İstavroz Mahallesi	649	Yukarı Hur Köyü	57
Ermeni Mahallesi	147	Balahor-ı Kebîr Köyü	330
Esadüddin Mahallesi	22	Mavrangel Köyü	331
Cami-i Cedîd Mahallesi	149	Akçakale Köyü	300
Burhaneddin Mahallesi	179	Kızılköy	75
Pirahmet Köyü	50	Hayekse Köyü	320
Aşağı Kov Köyü	27	Haşera Köyü	445
Yukarı Kov	83	Canca Köyü	109
Perek Köyü	53	Beşkilise Köyü	54
Kırıklı Köyü	73	Mandırı Köyü	151
Hakır Köyü	74	Harava Köyü	148
Yukarı Tezene Köyü	65	Mastıra Köyü	47
Aşağı Tezene Köyü	35	Kodil Bahçesi Köyü	73
Kökçe Kilise Köyü	60	Kodil Köyü	44
Ulukale Köyü	54	Aymihal	189
Kızılca Köyü	41	Telmeda Köyü	135
Reksene Köyü	75	Hasköy	132
Bolodor Köyü	52	Edre Köyü	582
Kurdoğlu Köyü	86	Halazara Köyü	62
Alansa Köyü	433	Serikas Köyü	23
Pekün Köyü	366	Midi Köyü	16
Pekünler Köyü	120	Mans Köyü	8
Kodil Köyü	161	Hudura Köyü	62
Gelin Pertek Köyü	190	Moksofa Köyü	41
Kitre Köyü	192
Çerci Köyü	91
KOVANS NAHİYESİ
Tekke Köyü	331	Tamzi Köyü	31
Işıkdere Köyü	85	Çugut Köyü	39
Bahçecik Köyü	70	Kale Köyü	45
Meyhazar Köyü	26	Süle Köyü	65
Sobran Köyü	70	Hur-i Süfla Köyü	53
Kabakilise Köyü	75	Mubah Köyü	10
Dölek Köyü	114	Zimon Köyü	85
Arapdere Köyü	45	Vanşin köyü	19
Edişe Köyü	23	Niv Köyü	204
Kaletaş Köyü	21	Pincirge Köyü	110
Sögüdağıl Köyü	49	Hinzeverek Köyü	67
Arduç Köyü	25	Gedesi Köyü	70
Ağsar Köyü	39	Ağınsos Köyü	149
Temürviran Köyü	23	Kan Köyü	115
Tandırlık Köyü	98	Çakmas Köyü	74
Güvercinlik Köyü	25	Varicna Köyü	151
Tarhanas Köyü	52	Cebre Köyü	20
Çalık Köyü	42	Kısanta Köyü	22
Yenice Köyü	23	Türkmen Mezrası	--
Tahnıs Köyü	65
YAĞMURDERE NAHİYESİ
Nefs-i Yağmurdere Köyü	31	Boğalı Köyü	50
Yuvalı-i Ulya Köyü	26	İstiban Mezrası	---
Yuvalı-i Süfla Köyü	11	Filas Köyü	35
Bendamil Köyü Mezra	--	Salmankas Köyü	45
Balahor Köyü	17	Geçge Köyü	20
Yetirmez	73	Yapaz Köyü	32
Lorikas Köyü	45	Bandırlak Köyü	16
Meri Köyü	71	Şehpane Köyü	55
Leri Köyü	180	İkiz Köyü	8
Kermut-i Ulya Köyü	120	Gavras Köyü	10
Kermut-i Süfla Köyü	43	İncesu Köyü	12
Alçakdere köyü	20	Simşingedi Köyü	16
Holnan Köyü	80
TORUL KAZASI
Ardasa Köyü	224	Mavrinas Köyü	93
Zigana Köyü	230	Adise Köyü	184
Köstüre Köyü	255	Serpuşke Köyü	75
Şive Köyü	292	Avliyana Köyü	288
Koriyana Köyü	216	Coloşana Köyü	247
Fırfıra Köyü	85	Balayiya Köyü	98
Caka Köyü	46	Kalecik Köyü	31
Silve Köyü	123	Soryana Köyü	203
Haşliya Köyü	36	Dayısa Köyü	51
Manastır Köyü	137	Bayana Köyü	155
Emrük Köyü	358	Nivene Köyü	273
Görükse Köyü	107	Torana Köyü	554
Macara Köyü	73	Küşha Köyü	688
Atgüney Köyü	62	Timur Köyü	95
Erikli Köyü	87	Baladan Köyü	300
İlecik Köyü	94	Cimere Köyü	444
Beşkilise-i Kebîr Köyü	248	İstilos Köyü	657
Kopuz Köyü	178	İstavri Köyü	373
Fidikar Köyü	53	Yağlıdere Köyü	784
Herek Köyü	262	Varınlı Köyü	166
Balahor-ı Sagîr Köyü	42	Partı Köyü	146
Zermut Köyü	366	İmere Köyü	309
Çit-i Kebîr Köyü	224	Kırom Köyü	1104
Çit-i Sagîr Köyü	97	Santa Köyü	1675
Havliyana Köyü	264
KELKİT KAZASI
Nefs-i Çiftlik Kasabası	628	Kızılca Köyü	174
Perçor Köyü	66	Cemallu köy	21
Morogom Köyü	137	Balahor Köyü	112
Güney Çevirme Köyü	92	Çorak Köyü	66
Salördek Köyü	39	Tarbas Köyü	133
Ağasu Köyü	217	Şemük Köyü	70
Irha Köyü	238	Pöküt Köyü	26
Köse köyü	233	Pöske Köyü	101
Şurut Köyü	240	Akdağ Köyü	105
Kelahpur Köyü	266	Törünk Köyü	72
Danzut Köyü	52	Yeniköy	9
Tızık Köyü	14	İşkilor Köyü	56
Posus Köyü	463	Kalur Köyü	57
Altıntaş Köyü	21	Ağıl Köyü	54
Viranşehir Köyü	104	Şirgü Köyü	62
Bizgili Köyü	73	Barduz Köyü	37
Ecmede Köyü	144	Sipanazat-ı Ulya Köyü	44
Hozbirik Köyü	76	Sipanazat-ı Süfla Köyü	59
Havcuş Köyü	137	Mahmatlı Köyü	83
Gindehrek Köyü	263	Deredolu Köyü	135
Melişan Köyü	124	Elbizim Köyü	111
Terbüsek Köyü	85	Yenice Köyü	37
İskah Köyü	142	Gevezit Köyü	26
Hanege Köyü	55	Sipikör Köyü	176
Germürü Köyü	125	Karacaviran Köyü	73
Geletürnne Köyü	124	Üğlık Köyü	26
Tirekes Köyü	77	Havekler Köyü	16
Zankar Köyü	188	Devekorusu Köyü	53
Pernek Köyü	60	Kozoğlu Köyü	19
Encirti Köyü	71	Günbatur Köyü	134
Firengi Köyü	95	Cibo Köyü	23
Hasut Köyü	31	Bandola Köyü	26
Eleç Köyü	111	Oğuz Köyü	5
Eymür Köyü	43	Karlankas Köyü	68
Mengüt Köyü	128	Sadak Köyü	349
Uzunkol Köyü	116	Sökmen Köyü	161
Aşut Köyü	100	Kılıççı Köyü	141
Sarı Şeyh Köyü	103	Halva Köyü	20
İğdiş Köyü	41	Cibi Köyü	36
Hınzırı Köyü	211	Alacat Köyü	89
Gerdekhisar Köyü	197	Elmelik Köyü	66
Sidirge Köyü	96	Aziz Köyü	101
Eski Kadı Köyü	95	Bulak Köyü	119
Tılısbık Köyü	213	Dayısı Köyü	134
Dölek Köyü	28	Baluk Köyü	18
Delüler Köyü	31	Pülürek Köyü	90
Havsu Köyü	54
ŞİRAN KAZASI
Karaca Kasabası	250	Kelur Köyü	50
Uluşiran Köyü	225	Kozağaç Köyü	60
Zarabut Köyü	100	Kozveren	40
Ergü Köyü	20	Darıbükü	15
Çal Köyü	75	Sifon Köyü	50
Norşon Köyü	200	Çavlan Köyü	20
Gersut-i Bâlâ Köyü	120	İnözü Köyü	60
Gersut-i Zir Köyü	70	Haydürük Köyü	50
Çivrişon Köyü	150	Hozman-ı Bâlâ Köyü	40
Kırıntı Köyü	20	Aksipert Köyü	30
Çalakan Köyü	100	İslam Tersun Köyü	40
Araköy	100	Keredam Köyü	70
Tamara Köyü	100	Tersun Bâlâ Köyü	150
Gender Köyü	25	Telme Köyü	180
Giriftin Köyü	100	Söfker Köyü	220
Sadık Köyü	80	Çağıl Köyü	45
Halgin Köyü	40	İne Köyü	150
Sinanlı Köyü	30	Çengeriş Köyü	50
Şemük-i Bâlâ Köyü	65	Balıkhisar Köyü	30
Masuran Köyü	25	Depedam Köyü	30
Dedeköy	20	Susuz Köyü	38
Kirtanos Köyü	100	Kelif Köyü	38
Korzaf Köyü	40	Karaşeyh Köyü	48
Çeküz Köyü	150	Mertekli Köyü	50
Çender Köyü	50	Koçi Köyü	33
Kozan Köyü	90	Tersun-i Zir Köyü	180
Öksöyüt Köyü	55	Zimon Köyü	60
Hormonos Köyü	60	Elmaçukuru Köyü	20
Babuş Köyü	45	Günbatur Köyü	55
Sarıca Köyü	300	Dumanoluğu köyü	55
Miyadun Köyü	50	Belen  Köyü	100
Babacan Köyü	50	Sellidere Köyü	90
Seydi Baba Köyü	250	Mezra Köyü	60
Törnük Köyü	50	Karaköy	8
Eldigin Köyü	15	Hozman Köyü	60
Beşkilise Köyü	50	Çaputlu Köyü	50
Paynik Köyü	50

Kaynakça:
1-Trabzon Vilayeti Salnamesi
2-Yrd. Doç. Dr. Selahattin Tozlu: Selahattin Tozlu, XIX. Yüzyılda Gümüşhane
3-Yrd. Doç. Dr. Kemal Saylan: Gümüşhane Sancağı (1850-1918)